દિવાળી એ ભારતનો સૌથી મોટો તહેવાર છે, જેનો મૂળ અર્થ ‘દીપાવલિ’ (દીવાઓની હારમાળા) છે. સદીઓથી દીવા પ્રગટાવીને ઉજવાતા આ પર્વમાં ફટાકડા ફોડવાની પરંપરાનું આગમન પ્રમાણમાં નવું છે, પરંતુ સમય જતાં તે ઉજવણીનું અભિન્ન અંગ બની ગઈ છે. આ પરંપરાના ઉદ્ભવ અને ઉત્ક્રાંતિને સમજવા માટે ઇતિહાસના પાના પલટાવવા જરૂરી છે.
૧. ભારતમાં દારૂખાના (Gunpowder) નો પ્રવેશ
* ચીની મૂળ અને માર્ગ: ગનપાઉડરની શોધ ભલે ૯મી સદીમાં ચીનમાં થઈ, પરંતુ તે ભારત સુધી પહોંચતા સદીઓ લાગી. ઇતિહાસકારોના મતે, આ ટેકનોલોજી મોંગોલો અને આરબ વેપારીઓ મારફતે મધ્ય એશિયા અને પશ્ચિમ એશિયા થઈને ભારતીય ઉપખંડમાં પ્રવેશી.
* યુદ્ધ સામગ્રી તરીકે પ્રથમ ઉપયોગ: ભારતમાં ગનપાઉડરનો પ્રારંભિક ઉપયોગ મનોરંજન માટે નહીં, પણ યુદ્ધમાં શસ્ત્ર તરીકે થયો હતો. ૧૩મી સદી પછીના સંઘર્ષોમાં દારૂખાનાનો ઉપયોગ વધ્યો, પરંતુ તહેવારોમાં તેનો ઉપયોગ થવા માટે હજી થોડો સમય લાગ્યો.
૨. શાહી દરબારોમાં આતશબાજીનું આગમન (૧૫મી સદી)
સૌપ્રથમ ફટાકડા કે આતશબાજીનો ઉપયોગ શાહી દરબારોમાં વૈભવ અને શક્તિ પ્રદર્શિત કરવા માટે થતો હતો.
* વિજયનગરનો સંદર્ભ (ઈ.સ. ૧૪૪૩): ભારતમાં તહેવારની ઉજવણીમાં આતશબાજીનો સૌથી સ્પષ્ટ અને પ્રમાણભૂત ઉલ્લેખ વિજયનગર સામ્રાજ્યના શાસનકાળમાં મળે છે. તિમુરિદ રાજદૂત અબ્દુર રઝાકે મહાનવમીના તહેવાર દરમિયાન થયેલા ભવ્ય આતશબાજીના પ્રદર્શનનું વર્ણન કર્યું હતું. આનાથી સાબિત થાય છે કે ૧૫મી સદી સુધીમાં મનોરંજનના ભાગ રૂપે ફટાકડાનું ચલણ શરૂ થઈ ચૂક્યું હતું.
* સ્થાનિક પ્રચલન: ૧૬મી સદીના પ્રવાસીઓના લેખનમાંથી જાણવા મળે છે કે શાહી દરબારો ઉપરાંત ગુજરાત અને દક્ષિણ ભારતમાં પણ લગ્નો જેવા સામાજિક પ્રસંગોમાં આતશબાજીનો ઉપયોગ થતો હતો.
૩. મુઘલ યુગ: દિવાળી પરંપરામાં ફટાકડાનું સ્થાયી જોડાણ
દિવાળીના તહેવાર સાથે ફટાકડાને જોડીને તેને વ્યાપક બનાવવાનું શ્રેય મોટે ભાગે મુઘલ કાળને આપી શકાય.
* જશ્ન-એ-ચિરાગન: મુઘલ શાસકો, ખાસ કરીને અકબર અને તેના પછીના સમ્રાટો, દિવાળીની ઉજવણી કરતા હતા, જેને તેઓ ‘જશ્ન-એ-ચિરાગન’ (દીવાઓનો ઉત્સવ) કહેતા. આ ઉજવણીઓમાં ભવ્ય રોશની સાથે આતશબાજી પણ થતી હતી. મુઘલ શાસકો માટે, આ આતશબાજી માત્ર આનંદનો સ્ત્રોત નહોતી, પણ તેમની સત્તા અને સમૃદ્ધિનું પ્રદર્શન પણ હતી.
ચિત્રકલામાં પુરાવા:
મુઘલ અને પહાડી ચિત્રકલામાં ઘણાં એવાં દ્રશ્યો છે, જે દિવાળી કે અન્ય તહેવારોમાં ફટાકડા ફોડતા લોકોને દર્શાવે છે. રાજકુમાર દારા શિકોહના લગ્ન (૧૬૩૩) ના ચિત્રમાં રાત્રે થયેલા ભવ્ય આતશબાજીનું દ્રશ્ય સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે.
* સામાન્ય જનતામાં પ્રસાર: મુઘલોના પ્રભાવ અને આર્થિક સમૃદ્ધિના કારણે, ધીમે ધીમે આ શાહી પરંપરા સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચી. લોકોએ રોશનીના તહેવારને અવાજ અને પ્રકાશના ધડાકા સાથે જોડીને વધુ ઉલ્લાસપૂર્વક ઉજવવાનું શરૂ કર્યું.
૪. પરંપરાનું આધુનિકીકરણ અને વ્યાવસાયિકરણ
આઝાદી પહેલાં અને પછીના સમયગાળામાં ફટાકડાનું વ્યાવસાયિક ઉત્પાદન શરૂ થતાં આ પરંપરાને નવી ગતિ મળી.
* ઉત્પાદન કેન્દ્રનો ઉદય: ૧૯મી સદીમાં કોલકાતામાં પ્રથમ ફટાકડા ફેક્ટરીની સ્થાપના થઈ, પરંતુ ૨૦મી સદીમાં તમિલનાડુનું શિવાકાશી શહેર ભારતીય ફટાકડા ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર બન્યું. શિવાકાશીમાં મોટા પાયે ઉત્પાદન થવાથી, ફટાકડા દેશના ખૂણે ખૂણે સસ્તા અને સરળતાથી ઉપલબ્ધ બન્યા, જેના કારણે દિવાળીની ઉજવણીમાં તેનો ઉપયોગ અનિવાર્ય બની ગયો.
Notes :- Sources and Image Credits
આ લેખમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલ ચિત્રો અને ઐતિહાસિક માહિતીના કેટલાક સંદર્ભો માટે અમે નીચેની વેબસાઇટનો આભાર વ્યક્ત કરીએ છીએ:
The Heritage Lab – [In Paintings: Diwali & A History of Firecrackers in India](https://www.theheritagelab.in/paintings-diwali-history-firecrackers-india/https://www.theheritagelab.in/paintings-diwali-history-firecrackers-india/)